Położony we wschodniej części Łysogór, najwyższego pasma Gór Świętokrzyskich, pobenedyktyński klasztor na Świętym Krzyżu jest zabytkiem o szczególnym znaczeniu dla polskiej kultury i narodowego dziedzictwa. Tradycja benedyktyńska utrwalona przez Jana Długosza przypisuje fundację opactwa Bolesławowi Chrobremu w 1006 r. Współcześni historycy przesuwają datę powstania klasztoru na pierwszą połowę XII w., za czasów księcia Bolesława Krzywoustego. Na początku XIV w. opactwu zostały ofiarowane relikwie Drzewa Krzyża Świętego, co uczyniło to miejsce najważniejszym i najstarszym sanktuarium na ziemiach polskich, a także celem pielgrzymek zarówno polskich władców, jak i prostego ludu. To właśnie w przechowywanym tu XV-wiecznym kodeksie odkryto słynne "Kazania świętokrzyskie", najstarszy zabytek piśmiennictwa polskiego. Świętokrzyscy benedyktyni prowadzili ożywioną działalność duszpasterską, rozwijali szkolnictwo, zajmowali się zioło lecznictwem. Wspaniałe dzieje opactwa przerwała jego kasata w 1819 r. Bezcenne zbiory i wyposażenie wywieziono i rozgrabiono, zaś budynki klasztorne zaczęły popadać w ruinę. Kolejnym ciosem dla Świętego Krzyża było utworzenie w jego murach przez rosyjskiego zaborcę ciężkiego więzienia. Przetrwało ono do czasów II Rzeczypospolitej. W 1936 r. na Święty Krzyż przybyli misjonarze oblaci Maryi Niepokalanej, którzy podjęli trud odbudowy kościoła i pomieszczeń klasztornych. Prace przerwał wybuch II wojny światowej. Klasztor został zbombardowany, zaś w zabudowaniach więziennych niemiecki okupant urządził obóz jeniecki. Po wojnie dzieło odbudowy podjęto na nowo. W 2017 r. miejsce to zostało uhonorowane zaszczytnym tytułem "Pomnika Historii". [o. Krzysztof Jamrozy OMI]