Zespół 20 aplik z brązu złoconego z postacią kariatydy z ramionami w kształcie gałązek do 4 świec z Wielkiej Sali Assamblowej wykonanych w 1781 roku w Paryżu wg projektu Jean-Louisa Prieura. Jean Louis Prieur (1732-1795), znakomity rzeźbiarz i cyzeler paryski, współpracował z Victorem Louisem przy tworzeniu projektów przebudowy wnętrz Zamku Królewskiego w latach 1765-66. Był też drugim, obok starszego i bardziej doświadczonego Philippe’a Caffieriego, wykonawcą brązów złoconych do zamkowych pomieszczeń. Dostarczył wówczas nie tylko rysunki przedmiotów do wyposażenia projektowanych przez Louisa wnętrz: Pokoju Portretowego, Sypialni, Buduaru, Sali Tronowej i Sali Dostojników, lecz także przysłał królowi serie pięknych projektów waz, lichtarzy i ram bez określenia ich przeznaczenia. W zbiorach Gabinetu Rycin Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego zachował się znaczny zespół rysunków Prieura, wśród nich projekt apliki z figurą kariatydy ( Zb. Kr. P. 183 nr 246,) (1), oraz projekt wilka kominkowego (Zb. Kr. P. 183 nr 129) (2). Na obu rysunkach znajdujemy napisy wykonane tuszem z kolejnymi numerami (No 6 na projekcie apliki i No 7 na projekcie wilka) oraz nazwę pomieszczenia, do którego przeznaczony jest wyobrażony przedmiot: Grande Salle. Jednak w okresie udokumentowanej aktywności artystycznej Jean – Louisa Prieura w ramach projektu Victora Louisa, a więc w latach 1765-66, nie projektowano w Zamku wnętrza określanego jako "Grande Salle" (3). Takie określenie stosuje się natomiast do Sali Wielkiej Assamblowej, zbudowanej w latach 1777-1781 według projektów Dominika Merliniego i Jana Chrystiana Kamsetzera. Wydaje się więc, że numery No 6 i 7 na projektach Prieura odnoszą się do nie zachowanej dziś listy przedmiotów do wyposażenia tej właśnie Sali. Rysunki (pióro, pędzel, tusz, akwarela), różnią się od wcześniejszych rysunków Prieura (4): 1/ formatem - karta jest niewielka 27,1 x 14 cm (projekt apliki), oraz 25 x 15,5 cm (projekt wilków), w przypadku aplik - sztukowana – górny pasek został doklejony, karty mają więc charakter "roboczy" i w pewnym sensie niedbały, odróżniający je od dopracowanych, starannych rysunków artysty wykonywanych w latach 1765-66. 2/ sposobem złożenia: noszą ślady złożenia "w czworo", co wydaje się świadczyć o odbytej podróży pocztą – bowiem złożono je do formatu typowego listu z tego okresu. Wcześniejsze projekty Prieura musiały być posłane do Warszawy w tekach i skrzyniach chroniących je przed zniszczeniem. 3/ sposobem rysowania (choć oczywiście ręka Prieura nie budzi tu wątpliwości) - dostrzegamy tu niewystępujące we wczesnych rysunkach niejednorodne cienie kładzione w znacznych partiach tła akwarelą, tak iż przedmioty nabierają wyjątkowej głębi i plastyczności, widzimy tu także nieobecne we wcześniejszych rysunkach głębokie czernie - jak nieregularna plama z lewej strony za wazą na planszy z wilkiem kominkowym; na obu projektach artysta użył też tabaczkowej w odcieniu sepii, także niewidocznej na jego wcześniejszych projektach dla króla. Biorąc pod uwagę powyższe różnice stylistyczne, oraz użycie nazwy sali nie występujące w okresie przygotowywania i realizacji projektu louisowskiego, należy, jak sądzimy powiązać oba rysunki z budową Sali Wielkiej w latach 1777-1781 dokonanej według projektów Domenica Merliniego i Jana Krystiana Kamsetzera. Propozycja takiego datowania zaproponowana została - choć, ze względu na charakter publikacji, tylko w formie krótkiej noty - w opracowanym przez N. Ładykę inwentarzu mebli i innych ruchomości Zamku Warszawskiego sporządzonym w marcu 1795 r. (5). Zachowane archiwalia, które przeanalizujemy poniżej zdają się potwierdzać tę tezę. Najstarszym znanym nam źródłem, w którym wspomina się apliki do Sali Wielkiej jest dokument pisany ręką króla z 7 marca 1779 r., zachowany w AGAD, w Archiwum Kameralnym III/402, k. 247 zatytułowany "Pour la Grande Salle". Jest to lista ważniejszych zadań związanych z wyposażeniem i dekoracją Sali Wielkiej. Pod nr 2. znajdujemy zapis: « Bras de bronze dont il faut déterminer la grandeur et demander les Desseins de France avant de les commander ». Dokument królewski trafił do nadzorującego budowę gen. Etienne’a Rieule’a, który z datą 19 marca 1779 r., skopiował go i poczynił adnotacje dotyczące stanu zaawansowania prac nad poszczególnymi zadaniami (AGAD, Zbiór Popielów 231, k. 73). Przy punkcie dotyczącym aplik, inaczej niż przy pozostałych piętnastu, nie ma komentarza o stanie jego realizacji. Przed tą datą więc, jak można przypuszczać, nie zamówiono jeszcze projektu, choć być może sformułowana była jakaś ogólna koncepcja wyglądu apliki. W dokumencie z 6 października 1780 król zaleca, żeby albo pozłocić bliżej nie określonych 10 par aplik, albo napisać do Paryża, by przysłano 10 aplik z brązu określając przedtem wyłącznie ich wielkość i ilość świec: "Qu’on fera doré 10 paires de bras pour etre placés dans les 4 niches a glaces (przekreślone) ou bien qu’on écrira a Paris pour faire venir 10 paires de bras de bronze, en ne précisant que la grandeur et le nombres de bougies". Kolejne źródło, Rapport général des Batisses en 1780, Château-Salle de Bal (Zb. Popielów 231, k.213) donosi, że: Les dix paires de Bras et les deux grilles de cheminées sont commandés a Paris. Wynika z niego, że zapewne przed końcem 1780 r. do Warszawy nie tylko dotarły projekty, które zostały zaakceptowane przez króla, ale że również zamówiono w Paryżu wykonanie 10 par aplik i 2 wilków kominkowych u niewymienionego z nazwiska artysty. Kolejne informacje dotyczące owego zamówienia znajdujemy w liście zachowanym w Zbiorze Popielów 231, k. 236. Jest to list bankiera, a jednocześnie agenta Stanisława Augusta w Paryżu, Paula Sellonfa, który nadzorował realizację królewskich zamówień, a także je opłacał. 10 czerwca 1781 r. Sellonf odpowiada na niezachowany list z Warszawy z 26 maja pisany w imieniu króla, być może przez M. Bacciarellego. Jak można przypuszczać w owym liście znalazły się pytania o stan realizacji zamówionych aplik i wilków. Budowa Sali Wielkiej dobiegała końca, w lipcu tego roku powieszono już wszystkie żyrandole, sprawa pozostałych elementów wyposażenia była więc pilna. Sellonf pisze: "Je vois avec plaisir pour l'honneur de votre lettre du 26 du mois dernier que vous soyez satisfait de mon choix dans le Dessin des feux et bras de cheminée, j'espere que vous le serez encore d'avantage, quand vous verrez ces Articles executés, les feux sont achevés et de toute beauté, c'est le jugement qu'en ont porté des connoisseurs, qui les ont vu, on s'occupe a force de terminer les bras, et je pense que le tout sera pret pour le terme convenu et que vous aurez de la satisfaction". Z treści listu wynika, że wyboru projektu apliki i wilka kominkowego dokonano w Paryżu, a wybrane projekty, posłane do Warszawy, uzyskały całkowitą aprobatę króla. Być może więc rzeczywiście pierwotnie z Warszawy wyszły tylko bardzo ogólne wytyczne, a Sellonf, zapewne razem z Prieurem - a nie samodzielnie jak pisze w swym liście, przypisując sobie wszystkie zasługi - dokonali wyboru spośród gotowych projektów, które następnie zostały przysłane królowi do akceptacji pocztą (o czym świadczyłyby ślady po ich złożeniu) przed końcem 1780 r. W liście Sellonf wyraża nadzieję, że satysfakcja zamawiających z wyboru tych właśnie projektów będzie jeszcze większa po obejrzeniu gotowych przedmiotów, bowiem ukończone już wilki zebrały bardzo pochlebne opinie oglądających je w Paryżu znawców. Śpieszono się, żeby zdążyć z aplikami, aby wszystko było gotowe w ustalonym terminie. Nie wiemy, jak i czy w ogóle wpłynęli na ostateczny wygląd przedmiotów warszawscy zamawiający – król i jego architekci, a szczególnie Kamsetzer - czy została w jakikolwiek sposób zasugerowana ich forma. Nie zachowała się niestety tak szczegółowa korespondencja. Wiemy tylko, że określono wielkość aplik i miejsce ich usytuowania, zapewne opisano Salę Wielką, może posłano jakieś jej rysunki. Trzeba jednak nadmienić, że wśród rozważanych i porzuconych później pomysłów architektonicznej dekoracji Sali pojawia się wersja monumentalnych kariatyd – np. na rysunku Merliniego z 1777 z figurami kobiecymi w antykizujących szatach podtrzymującymi sklepienie Sali czy nawet wcześniejsza, J. B. Plerscha z 1765 r. z hermami w drugiej kondygnacji. Być może wybór tematyki aplik jest jakimś odblaskiem tej wcześniejszej odrzuconej koncepcji w skali monumentalnej, wdzięcznej jednak na tyle, by monarcha zapragnął jej realizacji w wersji kameralnego przedmiotu wyróżnionego lśniącą pozłotą oraz położeniem bliższym oku widza. Trzeba tu też przypomnieć, że pomysł figuralnych aplik sformułował Stanisław August już w 1767, gdy rozważane są kinkiety do Galerii Appolina w Zamku Ujazdowskim – pisze wówczas, że aplika mogłaby mieć korpus Syreny lub Trytona, z którego wychodziłyby ramiona zmieniające się w gałązki zakończone profitkami. Nie wiemy czy projekt apliki, który przesłał do Warszawy Prieur był projektem wykonanym na złożone wówczas królewskie zamówienie, czy wcześniejszym, gotowym projektem, a może wręcz rysunkowym odzwierciedleniem istniejącego modelu. Wśród projektów zbliżonych formą znajdujemy przypisywany Prieurowi projekt apliki datowany na ok. 1775 (Musée des Arts Décoratifs, inw. 8522) (6) z pulchnym puttem trzymającym rogi obfitości, z podobnym trzonem jak aplika zamkowa: zwężającym się ku dołowi, z prostokątnym zagłębieniem dekorowanym motywem przeplatających się gałązek i obwiedzionym gładkim wąskim pasem, zakończonym u dołu charakterystycznym kwiatonem, czy kolejny projekt w zbiorach tego muzeum, określany jako "w stylu Prieura". (Musée des Arts Décoratifs, inw. 8529) - konsoli z nogami w formie popiersi kariatyd z analogicznym trzonem ozdobionym z motywem przeplatających się wici. Niewątpliwie nie tylko projekty, ale i ich realizacje musiały - tak jak tego pragnął Sellonf - zrobić bardzo dobre wrażenie w Warszawie, były podziwiane, a nawet naśladowane. Już w 1783-84 powstał znakomity, antycypujący projekty empirowe, projekt konsoli do Sali Rycerskiej z uskrzydlonymi kariatydami Jana Christiana Kamsetzera. Fizjonomie, szaty, układ rąk, a nawet uczesania figur niewątpliwie wzorują się na aplice do Sali Wielkiej (7). Apliki zawisły w Sali Wielkiej zwanej Assamblową i są odnotowywane w kolejnych inwentarzach Zamku z lat 1795, 1837, 1875, 1903. W inwentarzu sporządzonym po wyjeździe króla do Grodna w 1795 r. znajdujemy następujący zapis w "Grande Salle d’Assemblée: vingt bras de bronze doré en or moulu, a 4 branches, chacun porté par une figure de cariatide, a 30 la piece" (8). W Inwentarzu Zamku Królewskiego w Warszawie z r. 1837 (9) znajdujemy w Sali Kolumnowej, pod nr. 154 : "Dwadzieścia brązowych, ściennych kandelabrów w postaci ludzkich figur o czterech świecznikach". W Inwentarzu z 1875 r. (10) i ponownie w inwentarzu z 1903 r. (11): "Kandelabry ścienne, brązowe, złocone w kształcie figury trzymającej w rękach po dwa świeczniki ozdobione dębowymi gałązkami do czterech świec; 20 sztuk po 50 rubli sztuka, czyli 1000 rubli". Stan ten potwierdza ostatni z zachowanych inwentarzy z 1906 r. W 1915 r. apliki zostały wraz z całym wyposażeniem Zamku zapakowane po cztery sztuki do pięciu skrzyń o numerach 63-67 i wywiezione do Petersburga, skąd powróciły po zakończeniu wojny polsko-rosyjskiej 1920 r. na mocy Traktatu Ryskiego. Kolejne protokoły z otwarcia skrzyń spisywane w trakcie wypakowania aplik noszą datę 9 marca 1922. Znajdujące się w skrzyniach apliki wpisywano do inwentarza i oznaczano kolejnymi numerami: skrzynia 63/II, nr inw. 01740 – 01743; skrzynia 64/II, nr 01744-01747; skrzynia 65 /II, nr 01748-01751; skrzynia 66/II, nr 01752- 01755; skrzynia 67/II, nr 01756-01759. Na protokole dotyczącym skrzyni 67 znajduje się notatka: "Skrzynia nie była uszkodzona, ale znać, że była otwierana". W "Zestawieniu Inwentarza Zamku Królewskiego z dnia 15 września 1922 z inwentarzem spisanym 18 listopada 1799 po śmierci Stanisława Augusta" znajdujemy opinię ówczesnych kustoszy co do autentyczności aplik przywiezionych z Petersburga. : " Tyt. XVII, Bronzy w Zamku Królewskim, Sala Assemble’owa: 20 4-ro świecowych świeczników ściennych w kształcie postaci kobiecej z bronzu złoconego / wszystkie wymienione na nowe kopje." (12). Opinię tę podtrzymał Stanisław Iskierski w wydanym w 1929 r. katalogu " Bronzy Zamku Królewskiego i Pałacu Łazienkowskiego w Warszawie", pisząc: "Apliki sali Balowej, tak świetnie przystosowane do warunków architektonicznych, wzbudzają podziw szlachetnością swych kształtów. Lecz w rzeczywistości są one tylko w bronzie odlanemi kopjami bez jakichkolwiek śladów dłuta lub pozłoty". Iskierski sugeruje rozwiązanie zagadki wskazując artykuł w "La Renaissance de L’art Français" nr 8 z sierpnia 1926 r. , w którym antykwariusz Ffoulkes oferuje "komplet aplik z Sali Balowej pałacu rosyjskiego arystokraty", nabyte w czasie wojny światowej (13). Jednakże, jak dziś wiemy, apliki oferowane w 1926 r. przez Foulkesa nie były jedynymi aplikami pochodzącymi z Zamku Królewskiego na paryskim rynku antykwarycznym. W zbiorze Muzeum Nissim de Camondo w Paryżu znajduje się od roku 1913 osiem aplik z tej sali. Zostały zakupione w dwóch partiach przez hr. Moise de Camondo do jego rezydencji paryskiej przy rue Monceau (dziś siedziba muzeum) (14). François Pariset wzmiankuje obecność kolejnych ośmiu aplik z Sali Balowej Zamku na paryskim rynku. Były one własnością antykwariatu Ramsay, który wypożyczył je na wystawę złotnictwa portugalskiego w Musée des Arts Décoratifs w 1956 r. , a następnie sprzedał (15). Informacje te udało się potwierdzić, istotnie, apliki te można dostrzec na fotografiach dokumentujących wystawę znajdujących się w zbiorach biblioteki muzeum (16). Na paryskim rynku pojawiła się więc zbliżona ilość złoconych aplik z kariatydami do tej, którą do 1906 roku notowano w Zamku w Warszawie. Pomimo usilnych poszukiwań archiwalnych wciąż jednak nie udało się ustalić, kiedy dokładnie i w jakich okolicznościach oryginalne apliki zniknęły z Zamku, oraz kiedy i gdzie wykonano tak ofiarnie uratowane w czasie II wojny światowej niepozłocone kopie. Obecnie w zbiorach Zamku o nr inw. ZKW/2034/1-19, zostały pozłocone w latach 80. XX w. Anna Saratowicz i Natalia Ładyka Przypisy końcowe: (1) Teresa Sulerzyska, Stanisława Sawicka, "Katalog rysunków z Gabinetu Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie", cz. 1, Varsaviana, Warszawa 1967, s. 89, nr. 300; napisy: "No 6. Grande Salle. Dessein de Bras exécuté a Paris ». Publikowany jako dzieło Jean-Louisa Prieura z 1766 r. (2) Sulerzyska, Sawicka 1967, s. 89, nr 301; napisy: "No 7. Grande Salle. Feux de Cheminée executés a Paris ». Publikowany jako dzieło Jean-Louisa Prieura z 1766 r. (3) Wnętrze, którego projekty przebudowy dostarcza Louis – niedokończona saska Sala Wielka mająca wówczas tymczasową dekorację jeszcze z czasu koronacji - było określane jako Salle d’Audience albo Salle de Colonnes, Sale de Bal. (4) Zwrócił już na to uwagę F-G. Pariset, w artykule "Jeszcze o pracach Victora-Louisa dla Zamku Warszawskiego". Biuletyn Historii Sztuki 1962, nr 2, s. 151. (5) « Inventaire Général des meubles et effets mobiliers qui sont dans le Château de Varsovie, fait en mars 1795 », Warszawa 1997, oprac. N. Ładyka, s. 29, przyp. na s. 161. (6) Hans Ottomeyer, Peter Pröschel, “Die Bronzearbeiten des Spätbarock und Klassizismus", Monachium 1986, t. 1, s. 288, nr 4.16.1. (7) O stołach tych, przywołując jako analogię aplikę Prieura pisze Maciej Choynowski: Z badań nad meblami Stanisława Augusta – komoda i stół jako stałe elementy architektoniczne paradnego wnętrza, "Kronika Zamkowa" 67-68/2014, s 186, przyp. 142. (8) " Inventaire 1795". s.29 (9) Warszawa 2001, przekład i opracowanie Agnieszka Moczulska, s. 30. (10) Zarząd Pałaców Cesarskich sygn.. 3179, t. III, "Brązy, lustra, obrazy, i różne ozdoby w pokojach dawnego Zamku Królewskiego, 1875 r." (11) Zarząd Pałaców Cesarskich sygn.. 3197, t. III, "Brązy, lustra, obrazy, i różne ozdoby w pokojach dawnego Zamku Królewskiego, 1903 r". (12) Archiwum Zamku Królewskiego, "Inwentarze Zamku Królewskiego" 34, k. 3. (13) Stanisław Iskierski, "Bronzy Zamku Królewskiego i Pałacu Łazienkowskiego w Warszawie", Warszawa 1929, s. 4. (14) Informacje pochodzą z artykułu Sylvie Legrand-Rossi, concervatrice en chef au Musee Nissim de Camondo, "Le bronze d’ameublement attribué a Jean-Louis Prieur (1732-1795) dans la collection du musee Nissim de Camondo" towarzyszącego wystawie rysunków Jean-Louis Prieura. S. Legrand-Rossi przywołuje notatki poczynione przy spisie zakupów, zachowane w muzealnym archiwum z 6 czerwca 1913 r. dot. czterech aplik zakupionych od A. Decoura oraz z 26 stycznia 1915 dot. kolejnych czterech aplik zakupionych od Guiraut." (15) Pariset 1962, s. 152. (16) Dokumentacja udostępniona nam dzięki S. Legrand-Rossi.